Trang:Quoc van trich diem 1930.pdf/187

167

BÙI-HUY-BÍCH

109 — BẢY TÌNH NGƯỜI TA

Bảy tình là: mừng, giận, thương, sợ, yêu, ghét và muốn, đã là người không ai không có, nếu buông thả không biết đường ngăn giữ lại, thời hỏng mất tính hay, mà biết cách trị, thời tình phát hiện ra, đều là tính hay cả. Cách trị nên như thế nào? Nên như sau này.

Ngày xưa ông Tử-Lộ, ¹ có người bảo cho điều lỗi, thời lấy làm mừng; nước Lỗ sai ông Nhạc Chính-tử ² ra làm quan, ông Mạnh-tử nghe tin, mừng mà không ngủ. Như thế thời tình mừng được trị vậy.

Ông Nhan-tử ³ không nhân việc này, giận sang việc khác, ông Mạnh-tử khen vua Văn vua Vũ ⁴ nổi một cơn giận mà yên được thiên-hạ, ông Trương-kính-Phu ⁵ nói rằng: « Sự giận tức máu không nên có, sự giận nghĩa lý không nên không. » Như thế thời tình giận được trị vậy.

Kinh Thi nói rằng: « Thương sót cha mẹ đẻ ta khó nhọc. » Đức Khổng-tử nói rằng: « Thơ Quan-thư ⁶ có tình thương xót mà không đến nỗi hại tính mệnh^[1]; lại nói rằng: « Ai đến chỗ tang ma, không có tình thương xót, ta còn bởi đâu mà xét tính nết nữa? » Ông Tăng-tử ⁷ nói rằng: « Khi tra hình ngục nên có lòng thương, không nên mừng là minh-sát. » Sách Sở-từ nói rằng: « Thương dân trên đời, phải nhiều sự khó nhọc. » Như thế thời tình thương được trị vậy.

Đức Khổng-tử nói rằng: « Tuổi cha mẹ không nên không biết, một là mừng cha mẹ được thọ, hai là lo cha mẹ đã già; lại nói rằng: « Làm việc gì cũng nên có lòng lo sợ. » Sách Trung-dung nói rằng: « Cẩn thận những điều chưa trông thấy, răn sợ những việc chưa nghe thấy. » Ông Mạnh-tử nói rằng: « Đức Khổng làm sách Xuân-thu, để răn những kẻ loạn-thần tặc-tử »; lại nói rằng: « Ta sợ Dương Mạc, làm loạn đạo thánh nên ta phải giữ lấy. » Như thế thời tình sợ được trị vậy.

---

1. ▲ Mạng.