Trang:The luc khach tru va van de di dan vao Nam ky.pdf/31

Trang này đã được hiệu đính, nhưng cần phải được phê chuẩn.
— 31 —

Sau Hoàng thì còn Tạ-Mã-Diên 謝 媽 延 cũng là người Phúc-Kiến, giầu đến 1000 vạn.

Ngoài hai ông vua tiền bạc ấy ra, còn thì những tay có tài sản hàng 100 vạn, ước có 200 người; tài sản có 50 vạn, ước có 3, 4 trăm người; ấy đều là những tay cự-phú, đến như những hạng có 5, 3 nghìn, 1 vạn đồng bạc trong tay thì thật nhan nhản, xe chở đấu đong không hết.

Ta đã biết họ giầu có như thế rồi, ta lại phải nên biết họ giầu có như thế, cho nên cái thế-lực kim-tiền của họ to lắm. Một vài người nào, từng giao-tiếp với Hoa-kiều nhiều, và chịu khó tò mò xem xét những cách hành-động của họ, rất là kín-đáo, thâm-trầm, khôn-ngoan, độc-ác, hễ làm việc gì, không cứ gì là thương-mại, công-nghệ, trưng-thầu. mua-bán chi chi, đều lấy thế-lực kim-tiền mà dẫy hết cả. Thương mại đem kim tiền mà dẫy, thì không ai tranh nổi; công-nghệ đem kim-tiền ra dẫy, thì không ai tranh nổi; cho đến trưng thầu mua bán chí chi, đem kim-tiền ra mà dẫy, thì cũng không ai tranh nổi; vì thế mà có việc đang xấu nên tốt, đang dở ra hay, đang nguy mà chuyển ngay ra thế an được. Ta đã từng nghiệm rằng: có thứ rượu của họ cất ra, ở trong do nước bùn nước rãnh chi không biết, mà ngoài gián giấy nói bổ huyết, bổ thận, mà uống chẳng có ích gì, nhưng được cái giấy chứng-nhận hay, ấy là bởi thế-lực kim-tiền; có thứ thuốc của họ chế ra, đóng chai đóng lọ hẳn hoi, xưng rằng: thuốc bách bệnh tiêu tán, vạn bệnh tiêu trừ, mà uống mấy cũng chẳng thấy vần gì, nhưng có giấy phân chất rằng thuốc hay, đăng phi-lộ nói rằng thuốc hay, lại người đi cổ-động miệng rằng thuốc hay, ấy cũng là bởi thế-lực kim-tiền. Xem một tờ Thời-Báo trong Nam-kỳ năm xưa cãi nhau về hiệu Nhị-thiên-Đường xuất bản một quyển mục-lục thuốc, thuê mỗi báo một người chủ-bút làm cho một bài tựa là 50p. để lấp miệng không ai còn dám phản-đối thuốc mình nữa. Ay là cái thế-lực kim-tiền của