giữ đất Hà-Tiên. Sau Mạc-Cửu chết, con là Mạc-Thiên-Tứ (鄚 天 賜) lại được chúa Nguyễn cho tập phong để trấn đất Hà-Tiên. Mạc-Thiên-Tứ xây thành, đắp lũy, mở chợ, làm đường, và rước thày sang dạy nho học cho đất Hà-Tiên. Trong lúc ấy, chúa Nguyễn ta xâm-lược nước Chân-Lạp, tức là khai-thác xứ Nam-kỳ, thì Mạc-Thiên-Tứ giúp đỡ có nhiều công-lao to lắm.
Những lúc ấy, người Tầu sang tụ-tập làm ăn đã đông đúc lắm rồi, song họ được quyền tự-do hành-động, chưa phải thuộc dưới quyền cai-trị nào, vả chăng giữa hồi đó nước ta, một là đang cần người khai-khẩn Chân-Lạp, hai là trong nước đang lắm việc, nên chúa Nguyễn ta cũng chưa lưu-tâm đến sự cai-trị họ được. Mãi sau khi đức Gia-Long đại-định toàn-quốc rồi, sửa sang lại nền chính-trị, mới định hẳn ra thể-lệ cai-trị người Tầu sang kiều-ngụ đất ta. Thể-lệ ấy khéo lắm, nên truyền mãi về các đời vua sau, và ngay đến người Pháp sang bảo hộ bây giờ, mấy điều đại-cương trong thể-lệ ấy vẫn giữ mà không bỏ.
Đại-khái thể-lệ ấy ngày xưa của ta như sau này:
Dân Tầu sang làm ăn bên ta, chẳng có để ở dưới một cái chế-độ nào riêng, là hễ đến đất nước Annam, thì phải theo phong-tục tuân luật pháp của Annam, chớ không nói lôi thôi đến chuyện quốc-tế công-pháp (國 際 公 法 Droit international) gì cả. Quyền lợi cùng được hưởng như người mình, hễ có tội thì cũng các quan mình xử. Nhưng Triều-đình ta nghĩ rằng: nếu đối với người Tầu, mà nhất thiết bắt họ phải đồng hóa với dân mình cả, thì không phải là cách chiêu-phủ người ngoài, nên chi niên-hiệu Gia-Long thứ ba, (năm 1814) có Chỉ-dụ cho dân Hoa-kiều 華 僑, là người Tầu sang ở kiều-ngụ bên ta) được kết-hợp với (nhau từng đoàn-thể, gọi là «bang» (帮 congrégation). Cứ mỗi bọn người nói chung một thứ tiếng với nhau (vì người Tầu mỗi tỉnh nói một thứ tiếng) thì lập thành một bang, như người Quảng Đông thì lập bang Quảng-Đông, Phúc-kiến thì bang Phúc-kiến v.. v...
Năm Minh-mệnh thứ hai (1824), thì định mỗi bang bầu một người lên thay mặt, gọi là «bang trưởng » (帮 長, chef de Con-
