Chuyện giải buồn cuốn sau/116
116. — án ăn trộm.
Tri phủ Hoằng--trị, gồm hay huyện Bảo-hựu, Bảo-an, họ Truơng, kiết nghĩ án ăn trộm có tang tài.
Năm ngoái ngày 20 tháng chạp, có cai tổng Bảo-thành, là Vỏ-văn-Khoa; thôn trưởng Lương-mĩ, là Nguyễn-văn-Lợi; hương thân là Nguyễn-đức-Bài, giải nạp hai người cùng khai rằng: ngày mồng 6 tháng ấy, chừng canh hai, càc người ấy đem dân đi tuần, thấy trong nhà danh Ngộ, là người ở trong làng, có người lạ mặt, sau mới biết tên là danh Điền. Các người ấy hỏi danh Điền nói sự tích có lẽ hồ nghi, bèn soát nhà danh Ngộ, lấy đặng ruột gà đèn ló, cùng các món tài vật. Khi ấy có người ngụ trong làng tên là Mỉ đi theo, nói rằng vợ nó là thị Hợi có nhà ở tại làng Dại-định, thuộc về tổng Bảo-khánh, ngày mồng 4 tháng chạp, chừng canh tư, bị ăn trộm lấy tài vật hết nhiều. Danh Mỉ nhìn đồ soát trong nhà danh Ngộ, đặng một cái nồi bằng đồng, hai cái gối vải xanh, một bức trướng vỏ đoạn, 24 thước vải trắng, một cái áo lụa cũ, một cái khăn gói, quả là đồ vợ nó bị ăn trộm.
Hỏi danh Ngộ, danh Điền đều xưng rằng nhiều lần nó hiệp bọn với danh Bình, danh Sung, có ăn trộm nhà thị Thọ, thị Hợi, danh Trụ, cùng lấy được đồ. Các người ấy đem cả tang phạm cùng đồ ăn trộm tới nha mà nạp, các lời.
Dạy đem tên Lê--văn--Ngộ ra giữa nha mà hỏi. Nó khai nó có 34 tuổi, vốn là dân lậu, ở ngụ tại làng Lương-mĩ, cha mẹ nó chết sớm, nó không có anh em. Đêm mồng 10 tháng 11, năm ngoái, có người quen nó, là danh Điền và danh Bình, là người nó không biết họ, không biết làng, tới tại nhà nó, rủ nó đi ăn trộm người trong làng là thị Thọ, lấy đặng chừng 200 cân cau, còn giấu, chưa bán. Rạng ngày 11, thị Thọ theo dấu lấy cau lại được, làm thinh không cho ai hay. Ngày 27 tháng ấy, ban tối, nó với danh Bình, danh Điền, lại hiệp bọn với tên Sung là người nó không biết họ, không biết làng, ăn trộm nhà người trong làng tên là Trụ, lấy được 200 cân cau, nói là của ăn cờ bạc, đem bán cho danh Bài cũng là người trong làng đặng 12 quan tiền, chia mỗi đứa 3 quan để mà ăn uống. Đến đêm mồng 4 tháng chạp, nó với danh Bình, danh Điền sắm đồ nghề để mà ăn trộm: chừng qua canh tư lén qua làng Đại-định rình nhà thị Hợi, thấy trong nhà ngũ mê, mới cắt cữa nhà bếp ở phía sau, chun vào lấy đồ, chẳng dè thị Hợi nghe động, thức dậy hô hoán, chúng nó lấy được tài vật thoát ra chạy về nhà nó mà chia tang; phần nó một cái nồi bằng đồng, hai cái gối vãi vanh, một tấm trướng võ đoạn, 24 thước vải, áo lụa cũ một cái, khăn gói vải một cái; phần danh Điền, bảy thước vải đen, sáu tấc lảnh tàu, lụa trắng hai thước năm, mền vải xanh một cái, một cái áo lụa trắng, dây lưng lụa trắng một đoạn, quần hàng Annam một cái; phần danh Bình, một cái ấm thau, một cái quả tròn sơn đỏ, một lố sắt sống; một bộ rổ may; vòng đồng thòa một đôi; lảnh tàu một đoạn, bốn cái khâu bạc; hai chiếc cà rá mả nảo; mười nút áo mả nảo.
Chia rồi, phần ai nấy lảnh cùng đi tảng. Qua ngày mồng 6 ban đêm, danh Điền tới nhà nó mà nói chuyện, xảy bị tổng làng đi tuần, soát bắt trong nhà nó, lấy đặng đồ ăn trộm, cùng các món đồ tang. Chồng thị Hợi là danh Mĩ, nhìn đặng thiệt đồ tang, bắt nó giải nạp. Nay hỏi nó, nó ưng chịu tội, có đi ăn trộm lấy được đồ cùng chia nhau. Còn như bọn nó là danh Bình, danh Sung, đều trốn đi hết, nó không biết họ, không biết làng hai đứa ấy, không biết đâu mà bảo dẩn người đi bắt đi tịch, các lời.
Tra tên Dương-văn-Điền, khai niên canh quí--vì 40 tuổi, ở ngụ lậu tại làng Đại-định, về phần tổng Bảo-khánh. Cha nó là Dương-văn-Dõng, ở đổ với danh Nghi, nhà ở tại làng Lương-mỉ, về phần tổng Bảo-thành. Năm ngoái, tháng 11, đêm mồng 10, nó có hiệp bọn với danh Ngộ, là người quen nó, ở làng Lương-mỉ, với tên Bình là người, nó không biết họ, không biết làng quán, có ăn trộm của thị Thọ, lấy đặng chừng 200 cân cau, đem giấu chỗ vắng, mà thị ấy theo dấu lấy lại được, thị ấy không hô hoán. Tháng ấy, ngày 27 ban đêm, nó với danh Ngộ, danh Bình, lại hiệp với tên Sung, là người không biết họ, không biết làng, ăn trộm cau của danh Trụ 200 cân, bán cho người trong làng, tên là Bài, đặng 12 quan tiền, chia nhau mỗi đứa ba quan để mà tiêu. Đến ngày mồng 4 tháng chạp ban đêm, nó với danh Bình, danh Ngộ, lại ăn trộm nhà thị Hợi, lấy đặng đồ chia nhau. Phần nó: vải đen bảy thước; sáu tấc lảnh tàu nhuộm đỏ; hai thước năm lụa trắng; mền vải xanh cũ một cái; áo lụa trắng một cái; dây lưng lụa trắng một đoạn, quần hàng nam một cái. Vã nhà nó ở gần sự chủ, nó không dám đem về, nó đánh giá tiền, đánh bạc với người đi ghe giang hồ lạ mặt, không biết tên, nó thua hết. Nó còn có bảy thước vải đen, lảnh tàu sáu tấc, hai thước năm lụa trắng, nó đem tới nhà cha nó, nói dối là đồ ăn bạc, giao cho cha nó giữ. Ngày mồng 6 ban đêm, nó tới nhà tên Ngộ mà nói chuyện, xảy bị tổng làng bắt nó với tên Ngộ, cùng bắt đặng đồ nghề ăn trộm, tra hỏi nó cùng đem nó tới chỗ cha nó ở đậu tại nhà tên Nghi, lấy đặng thiệt tang y số. Song cha nó nghe bắt, thì đã trốn mất, nó không biết đâu mà dẩn đi bắt. Hỏi nó, nó cam chịu tội có đi ăn trộm cùng lấy đặng đồ, các đều nó khai gần giống như lời Lê-văn-Ngộ. Lại khi nó đem đồ tang mà gởi cho cha nó, thì danh Nghi đi khỏi, không hay biết sự gì, các lời.
Hỏi tên Nghi khai niên canh giáp-thân 29 tuổi, nhà ở làng Lương-mỉ. Năm ngoái ngày tháng giêng, có người quen nó là Dương-văn-Dõng, là cha tên Điền, tới ở đậu nhà nó làm ăn. Vã nó chuyên việc đi ghe buôn bán, cho nên khi tên Điền đem của ăn trộm tới mà gởi cho cha tên Điền, nhằm ngày nào, tháng nào, nó không hay biết, các lời.
Hỏi tên Đặng-văn-Bài. khai rằng nhà ở làng Lương-mỉ, năm ngoái tháng 11 ngày 28, thấy người trong làng là danh Ngộ và người làng Đại-định, là tên Điền, khiêng 200 cân cau tới nhà nó, nói là cau tụi cờ bạc, bán cho nó, lấy 12 quan tiền; rồi nó bán lại cho ghe Khách cũng y giá 12 quan. Nay danh Ngộ, danh Điền khai là của ăn trộm, hỏi nó, nó xin chịu tội mua lầm của gian, nó xin đem 12 quan tiền mà nạp; còn như sự các tên kia ăn trộm cau của danh Trụ thể nào, nó không dự biết, các lời.
Hỏi thôn trưởng làng Đại-định, là Huình-văn-Tại, khai rằng làng nó có Dương-văn-Điền ở ngụ, làng nó thấy tên Điền nghèo khổ lắm, không đem vào bộ. Nay hỏi tới làng nó, làng nó xin chịu tội ẩn lậu; còn như tên Điền hiệp bọn với tên Ngộ, tên Bình, danh Sung, ăn trộm lấy của chia nhau thể nào, làng nó không hề hay biết. Lại trong làng nó cả số dân bộ, dân lậu, đều không có tên, không có mặt danh Sung, không biết đâu mà bắt cho quan, các lời.
Hỏi cai tổng Bảo-thành, là Vỏ-văn-Khoa, thôn trưởng Lương-mỉ, là Nguyễn-văn-Lợi, hương thân là Nguyễn-đức-Bài, cả thảy đều khai y như các lời đã khai trong khi mới giải. Có một mình tên Nguyễn-văn-Lợi khai rằng làng nó có người đáo ngụ, là Lê-văn-Ngộ, nhà cữa nghèo nàn, cho nên làng nó không đem vào bộ. Nay vâng hỏi tới, nó xin chịu tội ẩn lậu; chí như tên Ngộ hiệp bọn với tên Điền, tên Bình, tên Sung, ăn trộm đặng đồ chia nhau thể nào, làng nó không hề hay biết; lại trong số dân bộ, dân ngụ làng nó, không có tên, không có mặt tên Bình, tên Sung, không biết đâu mà bắt giải, các lời.
Hỏi sự chủ, là Huình-thị-Thọ, khai rằng năm ngoái, tháng 11, ngày mồng 10, ban đêm, thị ấy bị ăn trộm lấy 200 cân cau, đánh giá 12 quan. Rạng ngày mai thị ấy theo dấu, thấy cau còn giấu ngoài bụi, cũng ở nội làng, bèn lấy lại đem về làm thinh không hô hoán. Nay danh Ngộ, danh Diền chịu có ăn trộm cau ấy, thị ấy mới rõ, các lời.
Hỏi Hồ-văn-Trụ, khai rằng là dân bộ làng Long-sơn, ở tổng Bảo-hựu, nhà thì ngụ làng Lương-mỉ, mà làm ăn. Năm ngoái ngày tháng 10, Nguyễn-văn-Lợi, là thôn trưởng làng ấy, mua đặng 200 cân cau trái, gởi tại nhà nó, phía trước sân, tới đêm 27 tháng 11, cau ấy bị ăn trộm lấy, theo hỏi không ra mối; hay nhờ bắt hỏi ăn trộm, là tên Điền, tên Ngộ, đều xưng có ăn trộm mà bán cho danh Bài đặng 12 quan tiền, lại danh Bài chịu có mua cùng chịu trả tiền lại y số; nó với văn Lợi đã làm đơn lảnh 12 quan tiền ấy rồi, các lời.
Hỏi Nguyễn-thị-Hợi, khai rằng năm ngoái tháng chạp, ngày mồng 4, ban đêm chừng canh tư, nhà thị ấy bị ăn trộm lấy của cải các hạng, đánh giá 110 quan 1 tiền. Thị ấy nhìn thiệt đồ tang các hạng trị giá 20 quan 2 tiền, đã có làm đơn lảnh, còn thiếu các món khác thị giá 89 quan 9 tiền nữa, các lời.
Tra sổ tịch ký gia tài Lê-văn-Ngộ, trị giá 9 quan 8 tiền; gia tài Dương-văn-Điền, trị giá 2 quan vân vân.
Các lẽ trước nầy đã có tra xét theo phép.
Án đoán.
Vâng thẩm Lê-văn-Ngộ, Dương-văn-Điền đều là dân lậu, du côn, cả gan hiệp bọn với tên Bình, tên Sung, là hai đứa trốn, ăn trộm ba lần, đều lấy đặng của: một lần ăn trộm 200 cân cau của Huình-thị-Thọ, trị giá 12 quan, tính ra bạc là 2 lượng, đem đi giấu mà chủ nhà lấy lại đặng; một lần ăn trộm cau của Hồ-văn-Trụ, 200 cân, trị giá 12 quan, tính bạc hai lượng; một lần ăn trộm nhà Nguyễn-thị-Hợi, lấy đặng tang vật, trị giá 110 quan 1 tiền, tính ra bạc là 18 lượng có dư; tra hỏi nó đều xưng ngay.
Kính y trong luật định tội ăn trộm, có một khoản rằng: « Hể việc ăn trộm đã làm, mà có được của, thì lấy một chủ làm trọng, tính tang mà luận tội, đứa vi tùng đều giảm một bậc; mới phạm một lần, cũng thích hai chữ thuyết đạo trên cánh tay hữu. » lại chiếu theo bản đồ nói về tang ăn trộm, « Hể mười lượng thì trượng bảy chục, các lời. » Trừ ra sự hai tên phạm ấy, hai lần ăn trộm cau của thị Thọ, của văn Trụ, tang vật không đáng bao nhiêu, tội nhẹ không đáng kể, vâng nghĩ Lê--văn--Ngộ, Dương-văn-Diền, phải chiếu theo sự một lần ăn trộm nhà thị Hợi, lấy đặng tang tài, kể ra bạc là 18 lượng có dư, mỗi đứa phải đánh quyết bảy chục trượng, cùng phải thích hai chữ thuyết đạo trên cánh tay hữu, giao về cho làng Lương-mĩ, làng Đại-định kiết lảnh đem vào bộ, chịu suu sai. Tên Bình, tên Sung, là đứa có tội ăn trộm hãy còn trốn, và tên Dương--văn-Dõng, là cha Dương-văn--Điền, chính là người chịu lấy của ăn trộm gỡi, ngày nào bắt được, sẽ xét nghĩ. Tên Phạm-văn-Nghi cho văn Dõng ở đậu tại nhà, lúc văn Điền đem tang mà gỡi cho văn Dõng giấu trong nhà nó, hỏi quả nó đi khỏi, không hay biết. Tên Đăng-văn-Bài mua lầm cau ăn trộm hai trăm cân, giá tiền 12 quan, đã có thâu lại mà thường cho chủ bị ăn trộm, là Hồ-văn-Trụ nhận lảnh rồi. Lẽ phải nghị tội các người ấy, song tra ra tên Nghi, tên Bài, chắc không hay biết sự gì, cho nên nghị tha cả hai. Thôn trưởng làng Lương-mĩ, là Nguyễn-văn-Lợi, ẩn lậu cho Lê--văn--Ngộ; thôn trưỏng làng Đại-định, là Huình-văn-Tại, ẩn lậu cho Dương-văn-Điền, vốn chẳng hay kềm thúc, để cho văn Ngộ, văn Điền đặng thế hiệp bọn, ăn trộm, chẳng lẽ bỏ qua mà chẳng nói. Vậy Nguyễn-văn--Lợi, Huình--văn-Tại, đều phải chiếu theo luật ẩn lậu một người có gia sản, đánh quyết mỗi tên sáu chục trượng, để mà răn dạy. Người bị ăn trộm cau, như thị Thọ, văn Trụ, vốn đã đặng bồi thường thì thôi. Còn Nguyễn--thị-Hợi, khai mất tài vật các hạng trị giá 110 quan tiền, trừ sự đã lấy được thiệt tang, trị giá 20 quan 2 tiền, còn thiếu 89 quan 8 tiền, cứ số tịch phong gia tài văn Điền, văn Ngộ, được có 11 quan 8 tiền, cấp thường cho thị Hợi nhận lảnh, còn thiếu 78 quan 1 tiền, đợi chừng nào bắt đặng các tên còn trốn, thì sẽ đòi mà trả.
Đồ nghề ăn trộm, một cái ống ruột gà đèn ló, nghĩ phải phá hũy; còn những người không mắc trong án nầy, thì không phải nói tới.
Vã chịu tra vụ nầy từ tháng chạp ngày 20, tới năm nay, tháng nầy ngày 28, thì kiết cuộc, kể từ ngày chịu việc cho tới ngày xử việc rồi, là năm tháng 8 ngày, từ ngày sắp ấn cho tới khai ấn, trừ hết 21 ngày; tính 16 ngày cấm tra việc hình, cùng một ngày tháng thiếu, cả thảy một tháng 8 ngày, còn có bốn tháng mà thôi, cũng xin kể luôn ra đây.
Tự-đức năm thứ 6, tháng năm ngày 26.